Siły powietrzne naszego kraju narodziły się wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918 r. Początkowo składały się z polskich eskadr utworzonych przy armiach innych państw lub zgrupowaniach wojsk polskich do jakich np. należała Błękitna Armia gen. Józefa Hallera utworzona pod auspicjami Francji. Lotnictwo używało przez to całą gamę przeróżnych typów samolotów co stanowiło nie lada wyzwanie dla służb logistycznych.
Ciekawostką jest fakt, że już od 1918 r. godłem rozpoznawczym polskiego lotnictwa, stała się chyba wszystkim znana i łatwo rozpoznawalna biało-czerwona szachownica. Początkowo była ona godłem osobistym pilota por. Stefana Steca, który latał w lotnictwie Austro-Węgier, a w czasie zmagań polsko-ukraińskich w Galicji, 15 listopada 1918 r. przyleciał swoim samolotem z oblężonego Lwowa do Warszawy. Gdy dokonano oględzin samolotu por. S. Steca uznano, że namalowana na nim szachownica, spełnia wszystkie wymagania dla znaku przynależności państwowej, gdyż jest oryginalna i można ją łatwo namalować z wykorzystaniem polskich barw. Potwierdziło to rozporządzenie Szefa Sztabu Generalnego z 1 grudnia 1918 r., czyniące szachownicę oficjalnie znakiem rozpoznawczym polskiego lotnictwa wojskowego. Warto dodać, że pierwsza wersja znaku występowała w wersji bez obwódek, które wprowadzono dopiero w 1921 r. Od tamtej pory przez ponad 70 lat szachownica w tej postaci pozostawała znakiem polskiego lotnictwa wojskowego. W 1993 wprowadzono nowy wzór znaku, z zamienioną kolejnością pól (odwrócony o 90°), jednak bardziej poprawny pod względem heraldycznym.
W roku 1920 polskie lotnictwo, choć nieliczne wzięło udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Samoloty polskiego lotnictwa najczęściej prowadziły przede misje rozpoznawcze i łącznikowe, ale zdarzały się także naloty na zgrupowania wrogich wojsk. Do walk powietrznych także dochodziło, ale niezbyt często, gdyż bolszewicy posiadali znikomą ilość maszyn latających.
W latach 20. XX w., po zakończeniu wojny z ZSRR (1921 r.), barwny konglomerat samolotów był stopniowo wycofywany, a zakupów nowych maszyn postanowiono dokonywać przede wszystkim we Francji. Przykładowo podstawowym samolotem myśliwskim lotnictwa WP stał się od 1926 r. francuski SPAD 61C1 w licznie 280 szt. Jako lekkich bombowców używano także francuskich maszyn typu Potez XV w liczbie ok. 250 szt., Breuget XIX - 250 szt. oraz produkowany także na licencji Potez XXV – ok. 320 szt. Stosunkowo szybko jednak odradzające się państwo polskie poczyniło kroki w celu stworzenia własnych biur projektowych i zakładów lotniczych, które mogłyby wytwarzać maszyny rodzimej produkcji. Pierwszym sukcesem polskiego przemysłu lotniczego był myśliwiec PWS-10 zaprojektowany przez inżynierów: Aleksandra Grzędzielskiego oraz Augusta Bobka-Zdaniewskiego. Był to pierwszy polski samolot myśliwski produkowany seryjnie (w liczbie 80 szt.).
Rozwój polskiego przemysłu lotniczego był na tyle dynamiczny, że już w połowie lat 30. XX w. , w polskim lotnictwie przeważały samoloty rodzimej konstrukcji. Do 1936 r. wyprodukowano 350 szt. samolotów myśliwskich w tym: 150 typu PZL P.7a, 50 typu PZL P.11a i 150 typu PZL P.11c. Produkowano także unowocześniony samolot PZL P.24, ale wyłącznie na eksport. Owe myśliwce niestety w 1939 r. były już przestarzałe, zaś prace nad nowymi konstrukcjami takimi jak PZL.50 Jastrząb, PZL.38 Wilk i PZL.48 Lampart przerwał wybuch II wojny światowej we wrześniu 1939 r. Warto jednakże wspomnieć o dwóch nowoczesnych typach samolotów jakie polskie lotnictwo posiadało w chwili wybuchu II wojny światowej, a były to lekkie samoloty bombowo-rozpoznawcze PZL.23 Karaś w liczbie 166 szt. i średnie bombowce typu PZL.37 Łoś w liczbie 36 szt.
W sierpniu tuż przed wybuchem wojny polskie lotnictwo posiadało 745 samolotów z czego 400 znajdowało się w jednostkach liniowych, resztę zaś stanowiły samoloty rozpoznawcze, łącznikowe oraz maszyny rezerwowe. W toku mobilizacji rozwiązano posiadane 6 pułków lotniczych. Utworzono Brygadę Pościgową (myśliwce P.7 i P.11) oraz Brygadę Bombową (PZL.37). Niezależnie od nich operowało kilkanaście samodzielnych dywizjonów myśliwskich, bombowych, rozpoznawczych i łącznikowych.
Gdy 1 września 1939 r. wybuchła II wojna światowa polskie lotnictwo stanęło do walki z wielokrotnie przewyższającymi je pod względem tak technicznym jak i jakościowym siłami niemieckimi. Luftwaffe skierowała przeciwko Polsce 2085 samolotów. Nieprawdą jest jakoby polskie lotnictwo zostało rozbite w pierwszych dniach niemieckiej ofensywy. Mimo wielkiej przewagi nieprzyjaciela lotnictwo wojskowe walczyło z ogromnym poświęceniem przez niemal 3 tygodnie. Postępy ofensywy niemieckiej i utrata coraz większej ilości lotnisk, rosnące problemy z zaopatrzeniem, duże straty oraz agresja radziecka (17.09.1939 r.) uniemożliwiły w końcu stawianie zorganizowanego oporu. Pomiędzy 17 a 20 września kilkadziesiąt polskich samolotów oraz liczny personel lotniczy, przekroczyło granicę rumuńską. W toku kampanii wrześniowej polskie lotnictwo poniosło straty sięgające 70 % tak sprzętu jak i ludzi. Niemiecka Luftwaffe utraciła 247 maszyn w tym 156 w walkach powietrznych i od ognia obrony przeciwlotniczej.
Po klęsce wrześniowej rozpoczęto odtwarzanie Polskich Sił Zbrojnych w tym lotnictwa wojskowego, najpierw we Francji a później także w wielkiej Brytanii. Wobec braków sprzętowych i krótkiego okresu trwania kampanii francuskiej (10.05.1940 r. – 22.06.1940 r.) w walkach wzięło udział 130 polskich pilotów myśliwskich. 11 z nich poległo, ale zestrzelili 60 niemieckich maszyn. W postaci zwartej do walki wszedł tylko jeden dywizjon – był to 1/145 Warszawski. Inne polskie formacje takie jak: 3 pozostałe dywizjony myśliwskie, dywizjon bombowy oraz 2 dywizjony rozpoznawcze, nie zostały do końca sformowane. W trakcie kampanii francuskiej polscy piloci latali na wielu typach maszyn m.in. Morane-Saulnier MS.406, Caudron CR.714, Curtiss P-36 Hawk (był to samolot myśliwski produkcji amerykańskiej, który Francja zakupiła w liczbie 316 szt.).
Gdy kampania francuska zmierzała ku końcowi, rozpoczęto proces ewakuacji personelu PSP do Wielkiej Brytanii. Latem 1940 na terenie Wysp Brytyjskich przebywało 6429 polskich lotników (stan z lipca 1940 r.). W sierpniu 1940 r. powołano do życie Inspektorat Polskich Sił Powietrznych i rozpoczęto formowanie jednostek lotniczych. Dla pilotów i obsługi naziemnej prowadzono intensywne szkolenia na nowych typach samolotów. W okresie Bitwy o Anglię istniały 4 polskie dywizjony myśliwskie i 2 bombowe. W 1941 r. liczba ta wzrosła do 8 dywizjonów myśliwskich i 4 bombowych, by pod koniec wojny osiągnąć stan rzędu 15 dywizjonów1. 6 kwietnia 1944 r. Lotnictwo przeszło pod wyłączne polskie dowództwo, zaś na mocy umowy z Anglikami Inspektorat PSP przemianowano na Dowództwo PSP.
Warto pamiętać, że polscy lotnicy szczególnie zasłużyli się w czasie wspomnianej Bitwy o Anglię. Od 8 sierpnia do 31 października 1940 r. Niemcy stracili 1733 samoloty przy stratach obrońców w wysokości 733 samoloty i 375 pilotów. Z tej liczby Polacy zestrzelili aż 203 wrogie maszyny i uszkodzili 36 dalszych co stanowi łącznie 11,7 % całych strat niemieckich. Tak wielkie straty zmusiły Niemców do rezygnacji z planów inwazji na Anglię.
W latach 1941-1945 PSP operowały nad obszarem Anglii, w Afryce Północnej, nad Niemcami i Europą Zachodnią i we Włoszech. W okresie od sierpnia 1940 r. do maja 1945 r., czyli do zakończenia wojny, polskie dywizjony myśliwskie wykonały ponad 73500 lotów bojowych i zniszczyły co najmniej 762 samoloty przeciwnika na pewno, 175 prawdopodobnie i uszkodziły dalszych 237. Dywizjony bombowe wykonały w tym czasie około 11700 lotów bojowych, zrzucając prawie 15000 bomb oraz min morskich. Ponadto Polacy przetransportowali około 12000 samolotów, a polskie załogi wykonały około 18800 lotów komunikacyjno-transportowych i przewiozły około 24400 osób i ponad 1300 ton różnego typu ładunków. Polscy lotnicy wykonali także ok. 1300 lotów w operacjach specjalnych. W walkach powietrznych poległo 1900 polskich lotników, zaś 300 trafiło do niewoli. Największe straty personelu poniosły dywizjony bombowe. W PSP służyło łącznie ok. 17000 lotników. PSP na Zachodzie zostały ostatecznie rozwiązane w roku 19462.
Warto pamiętać, że lotnictwo polskie walczyło także na froncie wschodnim. Jego początki sięgają lipca 1943 r. kiedy rozkazem płk Z. Berlinga rozpoczęto formowanie 1. Myśliwskiej Eskadry Lotniczej. 20 sierpnia 1943 r. Eskadrę przekształcono w 1. Pułk Lotnictwa Myśliwskiego3. W kwietniu 1944 r. sformowano 2. Pułk Nocnych Bombowców, a w październiku Dowództwo Lotnictwa Frontu Wojska Polskiego, które powstało z przekształcenia dowództwa radzieckiej 6. Armii Lotniczej. Po raz pierwszy, polskie lotnictwo na froncie wschodnim weszło do akcji 23 sierpnia 1944 r. w rejonie przyczółka warecko-magnuszewskiego. Następnie walczyło m.in. w trakcie ofensywy styczniowej Armii Czerwonej w 1945 r., w walkach na Pomorzu Zachodnim oraz wzięło udział w Operacji Berlińskiej. Tylko w trakcie jej trwania (16.04.1945 r. – 02.05.1945 r.) polscy lotnicy wykonali aż 2282 loty bojowe.
Lotnictwo tworzone w kooperacji z ZSRR szybko się rozrastało. W maju 1945 r. w jego skład wchodziły:
1. Mieszany Korpus Lotniczy (1. Dywizja Lotnictwa Bombowego – 100 samolotów bojowych, 2. Dywizja Lotnictwa Szturmowego – ok. 90 samolotów bojowych, 3. Dywizja Lotnictwa Myśliwskiego – 100 samolotów bojowych) – razem 325 samolotów różnych typów łącznie z maszynami dowództwa korpusu,
4. Mieszana Dywizja Lotnicza – ponad 100 samolotów bojowych,
Jednostki lotnictwa specjalnego: 12. Pułk Sanitarny, 13. Pułk Rozpoznawczy, 14. Pułk Rozpoznania i Kierowania Ogniem Artylerii, 15. Samodzielny Zapasowy Pułk Lotniczy, 17. Pułk łącznikowy oraz 18. Pułk Transportowy i 19. Pułk Transportowy,
Większe jednostki naziemne: 1596. Pułk Obrony Przeciwlotniczej i 6. Pułk Łączności,
Samodzielne eskadry lotnictwa specjalnego – 3.,4.,5.,6.,7.,8. i 103. oraz szkolnictwo, jednostki pomocnicze, obsługa naziemna itp.
Pod koniec 1945 r. na stanie sił powietrznych znajdowały się 643 samoloty . Po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do reorganizacji wojsk lotniczych. Dowództwo lotnictwa Wojska Polskiego opracowało plan zamierzeń organizacyjnych dotyczących przechodzenia wojsk lotniczych na etaty czasu pokojowego... ciąg dalszy nastąpi. http://bezpiecznelotnisko.pl/index.php/artykuly/94-sily-powietrzne-polski-cz-i-czyli-lata-1918-1945
Autor: Daniel Kasprzycki
1 Były to: 300. Dywizjon Bombowy, 301. Dywizjon Bombowy, 302. Dywizjon Myśliwski, 303. Dywizjon Myśliwski, 304. Dywizjon Bombowy, 305. Dywizjon Bombowy, 306. Dywizjon Myśliwski, 307. Nocny Dywizjon Myśliwski, 308. Dywizjon Myśliwski, 309. Dywizjon Rozpoznawczy, 315. Dywizjon Myśliwski, 316. Dywizjon Myśliwski, 317. Dywizjon Myśliwski, 318. Dywizjon Myśliwsko-Rozpoznawczy oraz 663. Dywizjon Samolotów Artylerii. W skład PSP wchodził także Polski Zespół Myśliwski (Polish Fighting Team, PFT) nieoficjalnie zwany „Cyrkiem Skalskiego”, który w 1943 r. walczył w Afryce Północnej.
2 W latach 1940-1945 PSP na Zachodzie używały takich typów samolotów jak: Myśliwskie i szturmowe: Dewoitine D.520, Bloch MB.152, Morane-Saulnier MS.406, Caudron CR.714,Koolhoven F.K.58, Curtiss P-36 Hawk, Hawker Hurricane, Supermarine Spitfire, P-51 Mustang, Bristol Beaufighter , Boulton Paul Defiant, De Havilland Mosquito; Bombowe: Amiot 143, Fairey Battle, Vickers Wellington, Avro Lancaster, Handley Page Halifax, Vickers Warwick, B-24 Liberator, B-25 Mitchell, De Havilland Mosquito; Transportowe i Łącznilowe: Handley Page Halifax, Vickers Warwick, Taylorcraft Auster; Szkolne: Westland Lysander. W/w samoloty występowały w wielu wersjach.
3 Zgodnie z obowiązującym schematem organizacyjnym radziecki pułk lotniczy liczył 60 samolotów. Według takich samych wzorców organizowane były jednostki polskie.
4 Było to: 159 myśliwców Jak-9 (różnych wersji), 177 szturmowych Ił-2m3, 121 średnich bombowców Pe-2 (różnych wersji), 36 samolotów szkolno-treningowych UT-2, 138 samolotów szkolnych i wielozadaniowych Po-2 (dwupłatowce), 11 samolotów transportowych C-47 Dakota (prod. USA), 4 samoloty transportowe Li-2 (licencyjna wersja samolotu Douglas DC-3 produkowana w ZSRR), 2 samoloty transportowe Szcze-2, 1 myśliwiec P-39 Aircobra (prod. USA) oraz 1 zdobyczny niemiecki samolot łącznikowy typu Bf-108 Tajfun.
Zdjęcia:
1. Szachownica lotnicza. Od 1918 r. - nieprzerwanie po dzień dzisiejszy - godło Sił Powietrznych RP (www.historykon.pl)
2. Lekki samolot rozpoznawczo-bombowy typu PZL.23 Karaś (Wikimedia Commons)
3. Replika samolotu PZL.37B Łoś wykonana w Polskich Zakładach Lotniczych w Mielcu (Mielecki Portal Lotniczy)
4. Myśliwiec typu Hawker Hurricane. Na takich m.in. samolotach latali polscy lotnicy w czasie Bitwy o Anglię w 1940 r. (www.anglotopia.net)
Bibliografia:
1. Cynk J. B., Polskie lotnictwo myśliwskie w boju wrześniowym, AJ-Press, Gdańsk 2000.
2. Domański J., Klimaszewska Z., Stanczykiewicz E., Encyklopedia Lotnictwa Wojskowego. Samoloty i śmigłowce wojskowe T.14, Bellona, Warszawa 1994.
3. Encyklopedia Broni. II Wojna Światowa 1939-1945, http://www.2wojna.pl.
4. Komornicki S., Bielecki Z., Bigoszwska W., Jońca A., Wojsko Polskie 1939-1945. Barwa i Broń, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1990.
5. Król W., Zarys działań polskiego lotnictwa w Wielkiej Brytanii 1940-1945, WKiŁ, Warszawa 1981.
6. Król W., Zarys działań polskiego lotnictwa we Francji 1940, WKiŁ, Warszawa 1988.
7. Matusiak W., Polskie Siły Powietrzne w Wielkiej Brytanii, http://www.lotnictwopolskie.org.pl/nasze.artykuly.PSP.WM.01.html.
8. Polskie Siły Powietrzne na Zachodzie, http://listakrzystka.pl.
9. Tarkowski, K. A., Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919-1920, WKiŁ, Warszawa 1991.
10. Zawilski A., Bitwy polskiego września, Wydawnictwo Znak, Kraków 2011.