Terroryzm to zagrożenie asymetryczne, nieustannie obecne w wielu wymiarach życia całej społeczności międzynarodowej. W dzisiejszych czasach terroryzm nie jest już pojmowany jedynie jako konflikt ideologiczny czy etniczny, lecz stał się rozpowszechniony, nowoczesny i nieprzewidywalny, dając jednocześnie dzielić się na różnego rodzaje kategorie. Pomimo, iż na temat terroryzmu napisano i powiedziano już bardzo wiele, zjawisko to wciąż rodzi nowe problemy i powoduje kolejne trudności na wielu płaszczyznach życia publicznego.
R. Borkowski, określa pojęcie terroryzmu jako „zbiór celów, zasad, metod, technik i środków wyznawanych i stosowanych przez różne struktury ekstremistyczne, począwszy od małych ugrupowań, przez rozwinięte, rozbudowane organizacje, skończywszy na państwach, z zamiarem szerzenia powszechnej grozy, psychozy społecznej oraz wywarcia silnego, określonego wpływu na zachowanie różnych grup społecznych, narodowości, narodów, całych społeczeństw lub na funkcjonowanie rządów i państw. Ogólnym zamiarem terroryzmu jest destruktywny wpływ społeczny, władza nad innymi ludźmi, zaś uniwersalnym zbiorem instrumentów jest manipulowanie realnymi i potencjalnymi aktami przemocy fizycznej i psychicznej wobec dużych zbiorowości społecznych w celu powszechnego zastraszenia i destabilizacji porządku publicznego”1.
Terroryzm to także „działania nieregularne, które charakteryzuje unikanie frontalnego starcia z silnym przeciwnikiem, atak z zaskoczenia, posiadanie inicjatywy w walce, intensywne wykorzystanie czasu do prowadzenia akcji bezpośredniej oraz rozpraszanie sił po wykonaniu akcji”2. Ponieważ terroryzm jest przedmiotem zainteresowania nie tylko państw, ale i organizacji międzynarodowych, Unia Europejska poczyniła także kroki w tym kierunku. Stworzyła jedną z najszerzej obecnie stosowanych definicji terroryzmu międzynarodowego, publikując ją w ramach Decyzji ramowej Rady z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie zwalczania terroryzmu. Definicja wskazuje katalog cech o charakterze terrorystycznym, do których można zaliczyć3:
a) ataki na życie ludzkie, które mogą powodować śmierć,
b) ataki na integralność cielesną osoby,
c) porwanie lub przetrzymywanie zakładników,
d) spowodowanie rozległych zniszczeń obiektów rządowych lub obiektów użyteczności publicznej, systemu transportowego, infrastruktury, włącznie ze zniszczeniem systemu informacyjnego, stałych platform umieszczonych na szelfie kontynentalnym, miejsca publicznego lub mienia prywatnego, mogące zagrozić życiu ludzkiemu lub mogące spowodować poważne straty gospodarcze,
e) zajęcie statku powietrznego, statku lub innego środka transportu publicznego lub towarowego,
f) wytwarzanie, posiadanie, nabywanie, przewożenie, dostarczanie lub używanie broni, materiałów wybuchowych lub jądrowych, broni biologicznej lub chemicznej, jak również badania i rozwój broni biologicznej i chemicznej,
g) uwalnianie substancji niebezpiecznych lub powodowanie pożarów, powodzi lub wybuchów, których rezultatem jest zagrożenie życia ludzkiego,
h) zakłócenia lub przerwy w dostawach wody, energii elektrycznej lub wszelkich innych podstawowych zasobów naturalnych, których rezultatem jest zagrożenie życia ludzkiego.
Działania te mają charakter terrorystyczny, gdy są popełnione w celu poważnego zastraszenia ludności, bezprawnego zmuszenia rządu lub organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania działania, poważnej destabilizacji lub zniszczenia podstawowych politycznych, konstytucyjnych, gospodarczych lub społecznych struktur kraju lub organizacji międzynarodowej.
Decyzja Ramowa Rady to jedno z europejskich narzędzi w zakresie zwalczania terroryzmu. Stworzenie ram prawnych wspólnych wszystkim państwom członkowskim, a w szczególności opracowanie zharmonizowanej definicji przestępstw terrorystycznych, wpłynęło na wypracowanie i rozszerzenie polityki Unii Europejskiej w zakresie zwalczania terroryzmu, przy jednoczesnym poszanowaniu podstawowych praw.
TERRORYZM PONOWOCZESNY
Rozwój technologiczny, informatyzacja życia, rozwój wiedzy i prowadzonych badań, a także dostępność do broni masowego rażenia stworzyły warunki do rozwoju terroryzmu określonego mianem terroryzmu ponowoczesnego (ang. postmodern terrorism). Zamachy w Londynie czy Madrycie pokazały, że tego typu działanie staje się zjawiskiem transnarodowym o charakterze asymetrycznym, nie uznającym żadnych granic, ani zasad etycznych. Można wymienić kilka cech „nowego terroryzmu”:
a) Ugrupowania terrorystyczne są transnarodowe a ich zasięg działania ma charakter globalny4,
b) Dopracowane metody działania, wynikające z lepszego wyszkolenia członków organizacji terrorystycznych,
c) Nowe źródła finansowania5,
d) Sieciowa struktura, utrudniająca odszukanie pozostałych członków,
e) Działania terrorystyczne są nastawione na śmierć masową niż we wcześniejszych okresach historii6,
f) Terroryści efektywnie wykorzystują nową technologię i informację,
g) Głęboko religijna motywacja i nastawienie7.
Religia była motywatorem już w XX wieku, lecz w dobie informacji, nowych środków i metod ataków, wzrostu konfliktów na tle etnicznym, jak i religijnym w różnych regionach świata, rozwoju umiejętności znaleziehttp://bezpiecznelotnisko.pl/9b6410c1-0bea-4593-84ae-dfc3df36dba8">nia przez sprawców słabych punktów w systemie bezpieczeństwa danego państwa, proliferacji znaczenia pozarządowych uczestników stosunków międzynarodowych, anonimowości działań i globalizacji gospodarczej, nabrała ona potężniejszego charakteru. Używając pojęcia terroryzmu ponowoczesnego, bardziej użyteczne jest definiowanie jego różnych odmian. Wśród nich wymienić można:
1) Terroryzm lądowy, wymierzony w obiekty państwowe oraz placówki dyplomatyczne znajdujące się po za granicami kraju. Fundamentalnym celem ataku mogą być środki transportu jak porty lotnicze oraz komunikacja miejska, a także miejsca o kluczowym znaczeniu dla funkcjonowania i gospodarki państwa.
2) Terroryzm morski, skierowany w handel i żeglugę morską, poprzez podkładanie ładunków wybuchowych w portach i na statkach, a także uprowadzanie okrętów cywilnych i handlowych. Jest to spowodowane tym, że współcześnie „światowy handel morski i żegluga handlowa odgrywają wiodącą rolę dla globalnej gospodarki oraz są niesłychanie wrażliwe na rozmaite ataki terrorystyczne”8.
3) Terroryzm powietrzny, który „obejmuje akty przemocy skierowane przeciwko bezpieczeństwu żeglugi powietrznej”9. Narodził się on wraz z rozwojem transportu lotniczego w XX wieku.
Najnowszą formą terroryzmu jest cyberterroryzm, nastawiony na destabilizację prawidłowego funkcjonowania infrastruktury o istotnym znaczeniu dla obronności atakowanego kraju. Głównym celem ataków mogą być podstawowe systemy zapewniające prawidłowe funkcjonowanie administracji państwowej, łączności i telekomunikacji, czy też obrony narodowej, gdyż „atak na jeden z elementów systemu może zakłócić funkcjonowanie pozostałych („efekt domina”), ponieważ są one ściśle ze sobą powiązane”10.
OBSZAR ODDZIAŁYWANIA TERRORYSTYCZNEGO W SFERZE LOTNICTWA CYWILNEGO
Od 1930 r. zanotowano wiele przypadków bezprawnego zawładnięcia obiektami powietrznymi na świecie. W latach 60-tych liczba aktów terroru powietrznego systematycznie wzrastała. Według danych statystycznych A.E. Evansa tylko w latach 1948 – 67 dokonano około 47 porwań samolotów w wielu krajach, a przez następne dwa lata aż 4811. Jednak fundamentalne znaczenia dla społeczności międzynarodowej miały zamachy z 11 września 2001 r., które pokazały one nowe oblicze terroryzmu powietrznego.
Hijacking jest traktowany jako jeden z wielu elementów szeroko rozumianego terroryzmu międzynarodowego. W przeciągu ostatnich 80 lat terroryści stosując terroryzm powietrzny wypracowali wiele metod działania, które pozwoliły im na przeprowadzenie bezprawnych aktów przemocy. Pojęcie terroryzmu powietrznego ma o wiele szersze znaczenie. Trafną definicją posługuję się K. Załęski, według którego tego typu terroryzm to ”bezprawne działanie terrorystów (sprawców lub/i grup) w lotnictwie (w powietrzu i na ziemi), zmierzające do zastraszenia ludności, zmuszenia rządów albo organizacji lotniczych do określonego działania lub zaniechania takich działań w celu zdestabilizowania podstaw politycznych, ekonomicznych lub społecznych struktur państwa albo organizacji lotniczej. Akty terroryzmu powietrznego są atakami przeciwko jednostce ludzkiej, mającymi na celu stworzenie zagrożenia życia, porwania i wzięcia zakładników, spowodowanie zniszczeń w sprzęcie lotniczym i infrastrukturze towarzyszącej w lotnictwie, a także spowodowanie strat państwa w infrastrukturze publicznej oraz w systemie transportowym, w systemach teleinformatycznych i innych” 12. Wynika z niej, że nie tylko maszyny lotnicze są celem, ale również lotniska, czego przykładem jest zamach jaki miał miejsce w Bułgarii w mieście Burgas nad Morzem Czarnym13, wybuch na lotnisku w Pekinie, do którego doszło przed wyjściem z terminalu przylotów czy eksplozja ładunku wybuchowego na lotnisku Domodiedowo w Moskwie, gdzie zginęło 36 osób a 170 zostało rannych. Efektywne zabezpieczenie terenu wokół lotniska stanowi ogromne wyzwanie dla systemu bezpieczeństwa krajowego jak i międzynarodowego.
Wydarzenia te są dowodem na wzrastającą ilość aktów przemocy skierowanych w infrastrukturę lotniczą, a tym samym zmuszają społeczność międzynarodową do podjęcia elementarnych działań w celu nieustannej modernizacji poziomu bezpieczeństwa lotnictwa cywilnego.
Według danych The United States Department of State jedną z głównych przyczyn wzrostu aktów terroryzmu powietrznego jest proliferacja pocisków przeciwlotniczych MANPADS (ang. Man-Portable Air Defense Systems). Tylko w latach 1970 – 2002 działania te przyczyniły się do zestrzelenia ponad 40 samolotów oraz śmierci wielu niewinnych osób. Dopiero od 2003 r. przy ścisłej współpracy multilateralnej rządu Stanów Zjednoczonych z innymi państwami, udało się efektywnie ograniczyć rozpowszechnianie broni przeciw powietrznej oraz dokonać zniszczenia prawie 32,5 tysiąca pocisków rakietowych w ponad 30 krajach na świecie14.
Do najbardziej spektakularnych zamachów z użyciem pocisków przeciwlotniczych można zaliczyć:
23 marca 2007 r.: zestrzelenie samolotu transportowego Ił-7 nad Mogadiszem,
22 listopada 2003 r.: awaryjne lądowanie samolotu OO-DLL w Bagdadzie, który został trafiony pociskiem ziemia – powietrze,
28 listopada 2002 r.: ostrzelanie izraelskiego samolotu Boeing 757 w Kenii,
2 stycznia 1999 r.: zestrzelenie samolotu Lockheed L-100-30 Hercules nad Angolą,
22 września 1993 r.: samolot Tu-154 należący do TGA (Transair Georgian Airlines) zestrzelony w Suchumi w Gruzji.
Efektywne zabezpieczenie terenu wokół lotniska stanowi ogromne wyzwanie dla systemu bezpieczeństwa krajowego jak i międzynarodowego. Każde bezprawne wtargnięcie na teren infrastruktury lotniczej powoduje ogromne zakłócenia, paraliż, zniszczenia a nawet śmierć niewinnych osób15.
TERRORYZM A MIĘDZYNARODOWE PRAWO LOTNICZE
Od 1963 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych przyjęła 13 różnych konwencji i protokołów antyterrorystycznych. Były one skutkiem wydarzeń do jakich dochodziło w poszczególnych krajach na świecie. Na szczególną uwagę zasługują normy prawne dotyczące terroryzmu powietrznego16. Wzrastający poziom aktów bezprawnego zawładnięcia statkami powietrznymi był zasadniczym powodem podjęcia prac nad stworzeniem odpowiednich regulacji prawnych, pozwalających na stosowanie między innymi surowych kar wobec wszystkich sprawców hijackingu.
Do najważniejszych aktów prawnych w płaszczyźnie zwalczania globalnego terroryzmu powietrznego zaliczamy:
Konwencję o przestępstwach i innych bezprawnych aktach dokonanych na pokładzie samolotu sporządzona w Tokio, 14 września 1963 r. (ang. Convention on Offences and Certain Other Acts Committed on Board Aircraft)17,
Konwencję o zwalczaniu bezprawnego zawładnięcia statkami powietrznymi sporządzona w Hadze, 16 grudnia 1970 r. (ang. Convention for the Suppression of Unlawful Seizure of Aircraft)18,
Konwencję o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego przyjęta w Montrealu, 23 września 1971 r. (ang. Convention for the Suppression of Unlawful Acts Against the Safety of Civil Aviation)19,
Protokół dotyczący zwalczania bezprawnych aktów przemocy w portach lotniczych służących międzynarodowemu lotnictwu cywilnemu – protokół dodatkowy do konwencji montrealskiej z 1971 r., sporządzony w Montrealu, 24 lutego 1988 r., (ang. Protocol for the Suppression of Unlawful Acts of Violence at Airports Serving International Civil Aviation)20.
Istotne znaczenie dla walki z fanatykami religijnymi miało przyjęcie 8 września 2006 r. Globalnej Strategii Zwalczania Terroryzmu (ang. UN Global Strategy to Combat Terrorism), przez wszystkie 192 państwa członkowskie ONZ. Dokument z załączonym Planem Działania jest „instrumentem wzmacniającym wysiłki w zwalczaniu terroryzmu na poziomie krajowym, regionalnym i międzynarodowym”21. Ponadto wytycza on wszelkie kierunki działań w przypadku zaistnienia jakiegokolwiek zdarzenia o charakterze terrorystycznym w skali globalnej.
Terroryzm i zagrożenia jakie ze sobą niesie szybko przyczyniły się do większej integracji wśród krajów Unii Europejskiej. Dynamiczny rozwój terroryzmu miał swoje odzwierciedlenie w licznych inicjatywach związanych z jego zwalczaniem. Istotnym krokiem było przyjęcie w dniach 1-2 grudnia 2005 r., strategii UE w sprawie zwalczania terroryzmu. Jej główne założenia dotyczyły przyjęcie zapisów, które uskuteczniały zwalczanie aktów terroru w sposób odpowiedni dla praw człowieka, tak aby społeczność całej wspólnoty egzystowała w poczuciu bezpieczeństwa, sprawiedliwości i wolności22.
KRAJOWY I MIĘDZYNARODOWY SYSTEM BEZPIECZEŃSTWA PRZESTRZENI POWIETRZNEJ ORAZ LOTNISK
W obecnych czasach utrzymanie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa wysoko rozwiniętej infrastruktury krytycznej, jest priorytetem dla każdego państwa. Najmniejsza próba uszkodzenia, bądź też dewastacji któregoś z elementów infrastruktury może być przyczyną utraty zdrowia i życia wielu osób, a także destabilizacji prawidłowego funkcjonowania kraju. Sam fakt wzrostu popularności korzystania ze środków transportu przez ludność cywilną, wymaga odpowiednich działań w celu budowania i modernizacji właściwego poziomu bezpieczeństwa krajowego jak i międzynarodowego.
Lotnictwo Cywilne jako nieodłączny element infrastruktury krytycznej, odgrywa istotną rolę w swobodnym przepływie osób oraz towarów w skali globalnej. Niespodziewany wzrost zagrożeń ze strony Globalnych Sieci Islamistycznych miał swoje odzwierciedlenie w czynnościach mających na celu zbudowanie nowoczesnego systemu ochrony, przed atakami terrorystycznymi. Jednym ze sposobów walki z terroryzmem są wspomniane wcześniej międzynarodowe regulacje prawne, stworzone po incydentach z udziałem statków powietrznych od 1963 r., pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych. Po zamachach na Nowy Jork i Pentagon, doszło do fundamentalnych zmian w przepisach prawnych Unii Europejskiej. W 2002 r. przyjęto specjalne Rozporządzenie (WE) nr 2320/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 2002 r., ustanawiające wspólne zasady w dziedzinie bezpieczeństwa lotnictwa cywilnego23. Zmiany te zobowiązywały wszystkie państwa członkowskie do przyjęcia prawa lotniczego, które Polska zaakceptowała na mocy ustawy z 3 lipca 2002 r.
Dokument ten określa krajowe programy związane z ochroną infrastruktury powietrznej do których można zaliczyć24.:
- Krajowy Program Ochrony Lotnictwa Cywilnego (KPOLC),
- Krajowy Program Kontroli Jakości w zakresie ochrony lotnictwa cywilnego (KPKJ),
- Krajowy Program Szkolenia w zakresie ochrony lotnictwa cywilnego (KPS).
Wszystkie wcześniej wspomniane inicjatywy, które zostały przyjęte na mocy prawa Unii Europejskiej, określają „podmioty odpowiedzialne za ochronę lotnictwa cywilnego oraz zakresy ich działań”25. Dlatego w dużej mierze odpowiednia realizacja tych programów ma kluczowy wpływ na utrzymanie akceptowalnego poziomu bezpieczeństwa lotnictwa cywilnego. Istotne znaczenie dla ochrony infrastruktury lotniczej mają osobowe i techniczne środki ochrony portów lotniczych. Instrumenty te odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu i utrzymaniu całego systemu bezpieczeństwa lotnictwa cywilnego. Szczególną rolę posiada Zarządzający lotniskiem, będący członkiem Zespołu ochrony lotniska, w skład którego wchodzą przedstawiciele Służby Ochrony Lotniska, Policji, Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Celnej. Według ustawy z dnia 3 lipca 2002r. i późniejszych jej zmian, SOL przejmuje rolę SG za nadzorowanie bezpieczeństwa pasażerów, statków powietrznych i pracowników. Natomiast zgodnie z ustawą z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, powołano do życia Komisariat Policji Portu Lotniczego, który specjalizuje się w czynnościach operacyjno-rozpoznawczych oraz patrolowo-interwencyjnych. Dodatkowo funkcjonariusze zajmują się zwalczaniem czynności o charakterze terrorystycznym, aktami dywersji i sabotażu.
Stworzenie odpowiedniego systemu ochrony w portach lotniczych wymaga również użycia specjalistycznej technologii, dzięki której możliwe jest wykrywanie niebezpiecznych narzędzi, a także materiałów. Dlatego prowadzenie kontroli na lotniskach jest przeprowadzane przez wysokiej jakości urządzenia – określone w przepisach dotyczących krajowego i międzynarodowego prawa lotniczego. Kontrola bezpieczeństwa jest prowadzona za pomocą instrumentów rentgenowskich służących do prześwietlania bagaży i wykrywania materiałów wybuchowych i radioaktywnych, detektorów metali, urządzeń pirotechnicznych, służących do wykrywania i eliminowania materiałów wybuchowych, urządzeń elektronicznych i systemów alarmowych26.
ZAKOŃCZENIE
Coraz to nowsze pomysły organizacji terrorystycznych, za czym idą również doskonalsze techniki ich działań przyczyniają się do destabilizacji wybranych obszarów terytorialnych oraz ogromnych zakłóceń, a nawet paraliżu w przypadku systemów lotnictwa cywilnego. Takie działania wręcz zmuszają przeciwników terroryzmu do nieustannego mobilizowania własnych sił, czujności oraz szukania nowych metod walki. Dlatego też zrozumienie zagrożenia, jakim jest terroryzm, wykorzystanie możliwości organów europejskich (m.in. Europol, Frontex), partnerstwa międzynarodowego (współpraca ONZ z innymi organizacjami międzynarodowymi) oraz współpracy z państwami trzecimi wpływa obiecująco na pogłębienie międzynarodowego consensusu, współpracy i budowy potencjału.
Biorąc pod uwagę, że terroryzm lotniczy zaczyna się na ziemi, wręcz wymogiem jest stworzenie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa na lotniskach. Idealne jest wręcz stwierdzenie, że „jeśli udałoby się zablokować przedostawanie się terrorystów lub ładunków niebezpiecznych na pokłady samolotów, to dalsze procedury bezpieczeństwa, w tym przeciwdziałanie w powietrzu, byłoby zbędne”27. Dlatego też strategia bezpieczeństwa międzynarodowego Unii Europejskiej oparta na czterech filarach jakimi są pursue, respond, protect, i prevent bardzo skutecznie wzmocniła partnerstwo międzynarodowe oraz współpracę między organami ścigania a sądowymi w całej wspólnocie. Cały system mający na celu walkę z terroryzmem został unowocześniony i nieustannie jest zmieniany wedle potrzeb tak, aby był coraz bardziej efektywny i skutecznie zapobiegał oraz zwalczał wszelkie akty terrorystyczne, mogące zachwiać równowagę bezpieczeństwa i pokoju na świecie28. (http://bezpiecznelotnisko.pl/index.php/artykuly/196-terroryzm)
Autor: Sylwia Książek
2 Tamże
3 Decyzja Ramowa Rady z dnia 13 czerwca 2002 r., w sprawie zwalczania terroryzmu (2002/475/WSiSW) z późn. zm.
4 K. Liedel, Zwalczanie terroryzmu międzynarodowego w polskiej polityce bezpieczeństwa, 2010, s. 26.
5 Tamże
6 R. Borkowski, Terroryzm ponowoczesny. Studium z antropologii polityki, Toruń 2006
7 Tamże
8 R.Korzeniowski, Terroryzm. Nowe zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego, Olsztyn 2004.
9 Internetowy Biuletyn Centrum Studiów nad Terroryzmem: ,,Terroryzm Lotniczy”, nr 7, 2012.
10 http://www.abw.gov.pl.
11 A.E. Evans, Aircraft Hijacking: Its Causes and Curve, American Journal of International Low, no. 4/1969, s. 698.
12 Terroryzm powietrzny-wyzwaniem dla lotnictwa i jego zagrożeniem, Kwartalnik Bellona, Pismo naukowe wydawane przez Ministerstwo Obrony Narodowej, Rocznik XCIV (VI), Nr 2/2012, s. 15.
13 http://stosunkimiedzynarodowe.info.
14 U.S. Departament of State: Diplomacy in Action, MANPADS: Combating the Threat to Global Aviation from Man-Portable Air Defense Systems, Bureau of Political-Military Affairs, Fact Sheets 2011.
15 Internetowy Biuletyn Centrum Studiów nad Terroryzmem: Ochrona Przestrzeni Powietrznej oraz Portów Lotniczych, nr 7, 2012.
16 http://www.unic.un.org.pl.
17 http://www.cbnt.collegium.edu.pl/images/dokumenty/konwencja_tokijska.pdf,
18 http://www.cbnt.collegium.edu.pl/images/dokumenty/konwencja_haska.pdf,
19 http://www.cbnt.collegium.edu.pl/images/dokumenty/montr.pdf,
20 http://www.terroryzm.com.
21 http://www.unic.un.org.pl.
22 Strategia Unii Europejskiej w zakresie Zwalczania Terroryzmu, Bruksela 2005.
23 http://www.kzpochrona.com.pl.
24 Najwyższa Izba Kontroli: Ochrona Cywilnego Ruchu Lotniczego w Polsce, Jako Element Bezpieczeństwa Lotnictwa Cywilnego, Warszawa 2012.
25 Tamże
26 Internetowy Biuletyn Centrum Studiów nad Terroryzmem: Ochrona Przestrzeni Powietrznej oraz Portów Lotniczych, nr 7, 2012.
27 Motto z I Konferencji naukowej - Bezpieczeństwo w portach lotniczych i morskich, 15-16 września 2011 r. w Wyższej Szkole Oficerskiej Sił Powietrznych w Dęblinie.
28 A. Makarski, Centrum Antyterrorystyczne Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Geneza, zasady działania oraz doświadczenia po pierwszym roku funkcjonowania, Warszawa 2010.