Część. I. Militarne zastosowanie BSP – historia w zarysie

Druga dekada XXI w. to bez wątpienia okres, który przyniósł bezprecedensowy rozwój Bezzałogowych Statków/Systemów Powietrznych (w skrócie BSP) popularnie zwanymi z j. angielskiego dronami. Ich obecny rozwój wiąże się bezpośrednio z ogromnym postępem, jaki dokonał się w ciągu ostatnich kilkunastu lat w zakresie m.in. informatyki, optoelektroniki czy też robotyki. Ilość typów BSP wzrasta w ekspresowym tempie podobnie jak zakres przewidywanych dla nich zadań zarówno w zakresie zastosowania cywilnego jak i wojskowego. 

W niniejszym artykule, przedstawię pokrótce aspekt militarnego zastosowania dronów.

Dziś, każdy, kto interesuje się tą przyszłościową gałęzią lotnictwa potrafi wymienić przynajmniej kilka typów dronów. Mało kto jednak wie, że ich początki sięgają daleko wstecz. BSP zostały użyte po raz pierwszy w okresie I wojny światowej. Nie wykonywały one jednak zadań stricte bojowych. Były to samoloty, które używano jako cele ćwiczebne dla obrony przeciwlotniczej. Powstało ich niezbyt wiele, a kierowane były drogą radiową lub za pomocą układu żyroskopów.Eksperymentowano jednak również na małą skalę z możliwością zastosowania bojowego bezpilotowych samolotów. Najbardziej znanym tego typu projektem była konstrukcja o nazwie Ruston Proctor Aerial Target. Plan zakładał, że samolot sterowany radiowo będzie taranował niemieckie sterowce – Zeppeliny, które dokonywały nalotów na Anglię. Ostatecznie przedsięwzięcie nie wyszło poza fazę testów prototypu. 

W okresie międzywojennym prowadzono w USA, Wiekiej Brytanii i Niemczech testy statków powietrznych starowanych radiowo lub żyroskopowo. Idea bezpilotowych statków powietrznych powróciła w czasie II wojny światowej. Za takowe można uznać niemieckie samoloty-pociski typu V-1 (Fieseler Fi 103), pociski manewrujące typu Henschel Hs 293, Fritz-X, zdalnie sterowane samoloty-bomby systemu Mistel oraz im podobne, projektowane lub produkowane przez niemiecką III Rzeszę[1].

Również Amerykanie eksperymentowali z bezzałogowymi wersjami bombowców dalekiego zasięgu Boeing B-17 Flying Fortress oraz średnich bombowców Consolidated PB4Y-2 Privateer w ramach projektu określanego jako Operacja Afrodyta (Operation Aphrodite). W jej wyniku przeprowadzono 15 ataków na cele niemieckie w Europie Zachodniej. Ostatecznie projekt zarzucono ze względu na dużą liczbę wypadków, z których najczęstszą przyczyną była utrata kontroli nad zdalnie starowanym samolotem[2]. U.S. Navy także prowadziła własne badania w tym zakresie. Za pomocą sterowanego radiowo samolotu o nazwie Interstate BQ-4/TDR(TDN) dokonano na obszarze Pacyfiku 18 udanych ataków na różne cele japońskie[3].

Po zakończeniu wojny, początkowo jedynie w USA kontynuowano prace nad tego typu pojazdami, gdyż kraj ten dysponował najbardziej zaawansowanym zapleczem badawczo-rozwojowym i techniczno-produkcyjnym. 

Po wojnie produkowane drony nadal służyły jako obiekty-cele, ale liczne zimnowojenne konflikty, doprowadziły do zintensyfikowania wysiłków na rozwojem BSP i stopniowo zaczęły zwracać uwagę kręgów decyzyjnych USA na drzemiący w dronach potencjał. Jeszcze w  latach 50. skonstruowano pierwszy rozpoznawczy BSP o nazwie MQM-57 Falconer. Napędzany silnikiem śmigłowym dron o wyglądzie niewielkiego samolotu, wyprodukowano w liczbie 1500 sztuk. Był to podstawowy typ rozpoznawczego drona Armii Amerykańskiej (U.S. Army) od lat 50. XX w., aż do lat 70. XX w. 

Niezależny program rozwoju dronów prowadziły także Siły Powietrzne Stanów Zjednoczonych (U.S. Air Force). Opracowanie szybkiego BSP, mogącego skutecznie prowadzić rozpoznanie, stało się szczególnie pilne po zestrzeleniu przez ZSRR amerykańskiego samolotu szpiegowskiego U-2 nad terytorium radzieckim[4]. Dodatkowo wojna w Wietnamie i amerykańskie naloty na komunistyczny Wietnam Północny także uwidoczniły konieczność wprowadzenia do uzbrojenia lekkiego i szybkiego BSP, który mógłby skutecznie prowadzić rozpoznanie nieprzyjacielskich stanowisk obrony przeciwlotniczej. Prowadzone prace zaowocowały stworzeniem BSP o nazwie Teledyne Ryan Model 147 (AQM-34), który popularnie był zwany Litghtning Bug[5]. Nad Wietnamem Północnym wykonano łącznie ok. 3500 misji zwiadowczych. 84% wykonujących je AQM-34 powróciło do baz po wykonaniu zadania[6]. Z kolei od 1964 do 1975 nad obszarem całej Azji Południowowschodniej amerykańskie drony wykonały ponad 34000 misji rozpoznawczych. We wspomnianym przedziale czasowym użyto w sumie ponad 1000 dronów AQM-34[7].

Marynarka Wojenna Stanów Zjednoczonych (U.S. Navy) opracowała własny bezzałogowiec spełniający jej wymagania. W efekcie powstał statek powietrzny pojazd o nazwie QH50 DASH – pierwszy na świecie dron przypominający helikopter. Ten niewielki śmigłowiec mógł startować z pokładów małych okrętów lub jednostek dysponujących niewielką powierzchnią startową. Jego pierwotnym zadaniem było rozpoznanie i zwalczanie okrętów podwodnych (mógł przenosić 2 torpedy), ale był także używany do transportu lekkich ładunków i innych zadań.

Własne badania prowadziła także amerykańska Centralna Agencja Wywiadowcza (ang. Central Intelligence Agency, CIA). Program bodowy BSP z napędem odrzutowym o nazwie Lockheed D-21 Tagboard, mimo swej dużej innowacyjności został po licznych problemach technicznych zablokowany a ostatecznie w 1970 r. z niego zrezygnowano. Ciekawostką jest, że BSP miał być przenoszony i odpalany z samolotu A-21, który był zmodyfikowaną wersją najszybszego niewykrywalnego samolotu  rozpoznawczego na świecie – Lockheed SR-71 Blackbird. D-21 mógł osiągnąć prędkość rzędu 3 Ma (!)[8].

Prace nad BSP trwały także w Europie. Już w roku 1959 firma Canadair rozpoczęła opracowywanie projektu drona mającego służyć przede wszystkim do rozpoznania artyleryjskiego. Prace nad tym projektem prowadzili specjaliści z Kanady, W. Brytanii i Niemiec (firma Zeiss). Do tej grupy państw, dołączyły później Francja i Włochy. Ostatecznie wszedł on do służby w siłach zbrojnych uczestniczących w projekcie państw (oraz Turcji), pod oznaczeniem CL-89 Midge (Komar), w I połowie lat 70. XX w. W roku 1987 opracowano jego ulepszona wersję o nazwie CL-289 (oznaczaną też jako AN/USD-502). Projekt ten w znacznym stopniu sfinansowała RFN. Po raz pierwszy europejski dron został użyty bojowo  przez Brytyjczyków w trakcie operacji Pustynna Burza w 1991 r. Doświadczenia zdobyte w trakcie realizacji tego projektu, pozwoliły na realizację przez poszczególne państwa zachodnioeuropejskie własnych programów dalszego rozwoju BSP. 

Państwem bardzo zainteresowanym rozwojem BSP był także Izrael. Kraj ten w latach 1948, 1956, 1967 i 1973 toczył ciężkie walki z krajami arabskimi. Nie mogąc zrównoważyć ich przewagi liczebnej, Izraelczycy dążyli konsekwentnie do uzyskania przewagi w zakresie innowacyjności i nowoczesności swoich sił zbrojnych. Szczególnie istotna była chęć uzyskania przewagi w zakresie nowych technologii, co miało doprowadzić do budowy profesjonalnej, nowoczesnej armii. Plan ten się powiódł, gdyż Izrael intensywnie prowadził badania naukowe i rozwijał swój przemysł nie szczędząc wydatków na te cele. Niebagatelną rolę w rozwoju izraelskiego programu budowy dronów miał fakt otrzymania przez Izrael od USA 33 AQM-34 pod na początku lat 70. W latach 70. izraelski program rozwoju BSP nabrał tempa[9].

Po raz pierwszy BQM-34A (jedna z wersji BSP Ryan Model 147) użyli Izraelczycy w czasie wojny Yom Kippur w 1973 r. Osiągnięto liczne sukcesy toteż ponowie dronów tych użyto w trakcie walk w Dolinie Bekaa w trakcie tzw. Wojny o Pokój w Galilei w roku 1982 przeciwko oddziałom syryjskim. Drony aktywnie prowadziły rozpoznanie i pomagały w zwalczaniu syryjskiej obrony przeciwlotniczej zrzucając liczne dipole odbijające (niewielkie paski aluminium zrzucane w dużej liczbie -  tzw. chmurze dipolowej, powodujące zakłócenia w pracy radarów)[10]. 

Z czasem Israeli Aircraft Industries (IAI)[11] zaczęły opracowywać własne typy dronów, takich jak powstałe na bazie izraelskich doświadczeń BSP typu Scout (lata 70. XX w.) czy Mastiff (1975 r.). Wkrótce, obok USA, Izrael miał się stać jednym ze światowych liderów opracowujących i produkujących drony.

Także w ZSRR rozpoczęto w latach 60. XX w. pracę nad BSP. Podobnie jak na Zachodzie, pierwsze radzieckie drony wywodziły się z samolotów-celów. Tak powstał BSP o nazwie Tupolew Tu-123 Jastrieb (Jastrząb), określany w niektórych źródłach jako DBR-1. Była to konstrukcja napędzana silnikiem odrzutowym. Nie była to maszyna tak zaawansowana technologiczne jak jej zachodnie odpowiedniki, ale spełniała postawione przed nią zadania. Użycie Tu-123 i zebrane na jego postawie doświadczenia pozwoliły na skonstruowanie kolejnych statków powietrznych. Były to Tu-141 Striż (Jerzyk), który wszedł do służby w 1979 r. oraz Tu-143 Riejs (Lot) – przyjęty na uzbrojenie w roku 1976[12]. Ten drugi służył w armii rosyjskiej aż do końca pierwszej dekady XXI w. Po wycofaniu ich ze służby kilka lat temu, Tu-143 operowały jako samoloty cele dla rosyjskich jednostek opl[13].

Po rozpadzie ZSRR, na terenie Federacji Rosyjskiej powstało kilka firm zajmujących się rozwojem dronów. Przykładowo rosyjskie biuro konstrukcyjne i  przedsiębiorstwo przemysłu lotniczego Jakowlew skonstruowało niewielki BSP o nazwie Pczeła-1T (Pszczoła). W 1997 roku aparat został przyjęty na uzbrojenie Rosyjskiej Armii. Aktywnie na polu rozwoju dronów działa także korporacja Irkut, która opracowała takie statki powietrzne jak Irkut-2M, -3, -10, -200, oraz Irkut-800. W roku 2010 zadebiutował kolejny rosyjski dron o nazwie Dozor-600, opracowany przez petersburską kompanię Tranzas. Ma on być przeznaczony do prowadzenia taktycznego rozpoznania pola walki. Prace nad tym projektem trwają nadal[14].

W latach 80. XX w. postępy w informatyzacji i miniaturyzacji umożliwiły skonstruowanie w Izraelu BSP o nazwie Pioneer. Drony te w dużej liczbie zakupili Amerykanie. Pioneer był mniejszy od swych dotychczasowych poprzedników i miał swój udany debiut w trakcie operacji Pustynna Burza (1991 r.), gdzie prowadził misje rozpoznawcze.  Pioneery wykonały wówczas ponad 300 lotów zwiadowczych[15].

Lata 90. XX w. przyniosły kolejne postępy w rozwoju BSP. To właśnie w 1995 r. Amerykanie wprowadzili do służby niezwykle udany statek powietrzny o nazwie MQ-1 Predator (Łowca), który został zaprojektowany przez Abrahama Karema – byłego oficera Izraelskich Sił Powietrznych. Początkowo Predator był przeznaczony do misji wywiadowczo-rozpoznawczych. Szybko jednak dostrzeżono bojowe możliwości tej maszyny. Już w 2002 r. jeden z tych dronów, dokonał zakończonego sukcesem ataku na cele w Afganistanie[16]. Predatorów użyto także w operacji Iracka Wolność w 2003 r. i później nad obszarem Iraku.

Predator jest wynikiem programu budowy bezzałogowego samolotu do zastosowań wojskowych określanego w USA jako Medium Altitude Endurance Predator Program i produkowany jest przez przedsiębiorstwo przemysłu lotniczego General Atomics Aeronautical Systems, Inc. Pojazd ten odegrał nieocenioną role w rozwoju BSP, a jego sukcesy doprowadziły na przełomie stuleci do gwałtownego rozwoju tej gałęzi lotnictwa na całym świecie. 

W Stanach Zjednoczonych rozwijano też koncepcję budowy BSP do prowadzenia rozpoznania dalekiego zasięgu, mogących latać na dużych wysokościach i długo pozostawać w powietrzu. Efektem tych prac był BSP o nazwie Northrop Grumman RQ-4 Global Hawk. Wyposażony w najnowsze systemy Global Hawk może operować niezależnie od pory dnia i warunków atmosferycznych. Jego kamery dostarczają obraz wysokiej rozdzielczości i, wraz z zestawami czujników, umożliwiają precyzyjne „przeczesywanie” ogromnych obszarów terenu.

W roku 2001 w USA zakończono opracowywanie pierwszego drona określanego jako UCAV (Unmanned Combat Aerial Vehicle)[17] – od początku przeznaczonego do misji stricte bojowych. Był to MQ-9 Reaper (Żniwiarz). Konstrukcja ta stanowi rozwinięcie Preadtora. Reaper jest, mówiąc ogólne, jego powiększoną, wzmocnioną i unowocześnioną wersją. MQ-9 Reaper może przenosić maksymalnie 1360 kg uzbrojenia podwieszanego na sześciu węzłach podskrzydłowych. Może być uzbrojony w bomby kierowane laserowo GBU-12 Paveway II, bomby GBU-38 JDAM lub bomby z mieszanym układem naprowadzania (laser/GPS) GBU-49 oraz przeciwpancerne pociski kierowane (ppk) powietrze-ziemia typy AGM-114 Hellfire. Możliwe jest również przenoszenie dodatkowych zbiorników paliwa. Maszyna przystosowana będzie w najbliższej przyszłości do przenoszenia pocisków powietrze-powietrze AIM-9X oraz AIM-120 AMRAAM i antyradarowych AGM-88 HARM.

Znaczenie dronów szybko doceniono po atakach terrorystycznych z 11.09.2001 r. Przykładowo o ile w budżecie USA na rozwój i zastosowanie wojskowych BSP w 2001 r. przeznaczano 284 mln USD, o tyle w 2016 r. kwota ta sięgnęła już 3 mld USD![18] Oprócz poszczególnych branż sił zbrojnych, ogromne środki otrzymała także CIA, która uruchomiła własny program o nazwie Eagle we współpracy z amerykańskimi siłami specjalnymi (JSOC). W roku 2013 amerykański Departament Obrony posiadał już 237 Predatorów i 112 Reaperów, wykonujących misje na całym świecie. Ich główne centrum kontroli umiejscowiono w Nevadzie. Do końca 2015 r. drony te wykonały łącznie 500 ataków zabijając 3922 osoby[19].

Sukcesy amerykańskich dronów doprowadziły do globalnego wzrostu zainteresowania ich możliwościami. W ostatnim dziesięcioleciu nastąpił prawdziwy boom w ich rozwoju, jeśli brać pod uwagę ilość projektów badawczych i typów BSP stale wprowadzanych do użytkowania. Drony rozpoznawcze i bojowe są dziś używane w ponad 50 krajach świata, a każde państwo pragnące uzyskiwać nowe możliwości działania dla swoich sił zbrojnych, prowadzi pracę nad rozwojem własnych projektów (również Polska). Obecnie liderami w tej dziedzinie są USA i Izrael, ale dołączają do nich kolejne kraje – zwłaszcza mam tu na myśli Chiny. Nikt w tej dziedzinie nie chce pozostać w tyle….

W niniejszym artykule przedstawiłem w zarysie historię militarnego zastosowania BSP (patrz: Ewolucja bojowego zastosowania dronów). W części drugiej zaprezentowane zostaną bliżej najważniejsze konstrukcje i ich zastosowanie. Poddane zostaną także analizie obecne jak i przyszłe możliwości zastosowania dronów w aspekcie militarnym.

http://bezpiecznelotnisko.pl/index.php/artykuly/168-wojskowe-bezzalogowe-statki-powietrzne

Autor: Daniel Kasprzycki

Bibliografia:

1.  Blom. J. D., Unmanned Aerial Systems: A historical perspective, [w:] Occasional Paper #37, Combat Studies Institute Press, Fort Leavenworth, 2010.

2.  Cole H., Rise of the Reapers: A brief history of drones, https://dronewars.net.

3. Dalmagkidis. K., Valavanis K. P., Piegl L .A., On Integrating Unmanned Aircraft System into The National Airspace System. Issues, Challenges, Operational Restrictions, Certification and Recommendations, Springer, (b. m. w.), 2012.

4.  Darack E., A Brief History of Unmanned Aircraft. From bomb-bearing balloons to the Global Hawk, http://www.airspacemag.com .

5.  GlobalSecurity.org, http://www.globalsecurity.org.

6.  RAND Corporation, http://www.rand.org.

7.  Shaw I. G. R., The Rise of the Predator Empire: Tracing the History of U.S. Drones, https://understandingempire.wordpress.com.

8.  The History Of Drone Technology, http://www.redorbit.com.

9.  U.S. Air Force, http://www.af.mil.

10. United States Department of Defense, http://www.defense.gov.

 

Zdjęcie 1. Ruston Proctor Aerial Target – pierwszy na świecie zdalnie sterowany samolot (PDP)

Zdjęcie 2. AQM-34 Lightning Bug w locie nad Wietnamem. Drony te w trakcie konfliktu wietnamskiego były używane przez U.S. Air Force (USAF)

Zdjęcie 3. BSP typu QH-50 DASH uzbrojony w 2 torpedy, startuje z pokładu niszczyciela klasy Fletcher USS Hazelwood (U. S. Navy 

Zdjęcie 4. Niezrealizowany projekt pod auspicjami CIA – Lockheed D-21B Tagboard (National Museum of the USAF)

Zdjęcie 5. Amerykańscy żołnierze przygotowują do startu drona RQ-2 Pioneer w trakcie operacji Pustynna Burza w 1991 r.  (dronewars.net)

Zdjęcie 6. Rozpoznawczy BSP produkcji radzieckiej typu Tu-143 Riejs. Niniejszy eksponat znajduje się w Państwowym Muzeum Lotnictwa Ukrainy w Kijowie (Wikimedia Commons)

Zdjęcie 7. General Atomics Aeronautical Systems MQ-1 Predator. Sukces Predatora był kamieniem milowym w ewolucji BSP i położył podwaliny pod ich dalszy rozwój (USAF: Senior Airman Julianne Showalter

Zdjęcie 8. General Atomics MQ-9 Reaper. Pierwszy dron zaprojektowany z myślą o zastosowaniu bojowym (media.defense.gov)

Zdjęcie 9. Stanowiska operatorów BSP  zlokalizowane w centrum sterowania w Nevadzie (USAF)